|
Name |
Ani Reta |
|
Hapu Iwi |
Ngāti
Maru |
|
Date of Interview |
27/01/2003 |
|
Researcher |
|
|
Transcriber |
Te
Aho Takitoru Translations |
|
Date Transcribed |
07.12.03 |
|
Complete |
|
|
Profile |
She
descends from the Tainui waka and her tribal affiliations include Ngāti |
|
Abstract |
In this
tape Ani Reta first summarises details of her tribal connections and provides
snapshot recollections of her life from her earliest years to early
adulthood. Brought up in Hauraki she mentions the local schools, the |
|
Comments |
Extremely articulate speaker in Māori. Sound quality is also good. Well worth listening to |
|
GS.Media |
Video |
|
T1:00:00:00 |
Tēnā koe e whaea he mihi nunui tēnei ki a koe. Ka nui te mihi, ka nui te aroha ki a koe mō āu kōrero. Tērā pea ka tïmata tāua i te taha whakapapa nē. Ko wai tō ingoa me ērā mea. Kia ora |
|
00:00:26 |
I mua i taku tïmatatanga me whakautu atu
taku tō …i tō mihi e tama. Kua tae mai nei i tēnei rā me
kï te rā whakahirahira. Tino koa taku ngākau te kite atu i a koe he
rangatahi e whai haere nei i ō tātou tikanga o tātou mahi i
roto i Hauraki. Tēnā
koe. |
|
00:00:54 |
Ko
Ani Reta taku ingoa. Ko Ngāti Tara, Tokanui, Tāwhaki,
Koi me ngāti Hako ngā iwi. Ko Tainui te waka, Tïkapa te moana, Te Aroha
te maunga, ko Hinemuri te awa,
ko Hauraki te whenua, Ko Ngahutoitoi rāua ko Kerepēhi ngā marae. Tēnā
koe. |
|
00:01:31 |
I
whānau mai ahau i roto i Rotokohu,
Paeroa i ngā tau 1932. Ka
noho au i Rotokohu i taha o aku[1]
mātua. Ko taku whaea ko Rora Taka Wirihana. Ko taku pāpā ko Wirihārei Wirihana. Ka noho mai mātou i reira i Rotokohu.
Ka mate mai taku whaea i Rotokohu me taku pāpā. Ka noho au i te taha o taku whānau o
aku tuāhine, me aku tūngane.
Tae atu au ki te 5 tau ka neke ahau ki taku…me kï taku cousin a Irihipeti Te Iri. Ka noho ahau i Tirohia, ka tae atu aku tau ki te whitu tau ka hoki au ki taku tuahine.
Ko tana ingoa ko Tangihaere. I moe a Tangihaere i a Renata Kēti. |
|
00:03:27 |
Ana
ka noho au konā ka haere ki te kura i Paeroa. E rua tau noa iho pea ahau i haere au ki te
kura i Paeroa. I taua rā, karekau
ana he mahi i roto o Paeroa ka kōrerotia ko tērā wā he depression. Karekau au e tino mōhio
ana he aha te kupu mō te depression.
Ā ka kï mai te Pākehā me haere koutou, me neke koutou
ki Kerepēhi, te kimi mahi i
reira. Nā ka neke mai mātou
ki konei ka noho mātou i Kerepēhi. Ko ngētehi o ngaku whaea
and pāpā kēkē ka haere rātou ki Kaihere i reira rātou i te mïra tapahi…mahi harakeke. Anā ka noho mātou konei ka mahi i
konei i roto i te Lands and Survey…
Public works. Ka noho mātou
konei. Ka haere au ki te kura i konei
i Kerepēhi 13 aku tau ka tae
haere mai au konei. Ka neke mai au
konei. I tipu ake au i roto o Kerepēhi. |
|
00:04:55 |
I taua wā ka haere mai i ā mātou kai i Akarana i runga i te tïma. Te ingoa o tēnā tïma ko te Pono. Ka haere mai ki konei, ka tau i roto i te awa o Piako. And he wāpu kei konei ka tae mai tēnā tïma ki konei ki te heri mai ā mātou kai. Kāore ā mātou kai i haere mai i runga i te huarahi engari i haere kē mai i Akarana i runga i te tima. Mai i te wāpu ka heria ngā mātou kai i runga i te taraka, ka heria mai ki ō mātou toa. I taua wā e toru tahi ngā toa i konei i Kerepēhi. |
|
00:05:55 |
Me hoki anō pea ngaku kōrero i te wa e noho ana mātou i Paeroa. I taua rā ō mātou whare…ehara ngērā whare ngā whare o tēnei wā. Me pēnei taku kōrero ngā whare he nïkau, he raupō, he pēke, he tini. Tō mātou nei whare…e ono tahi mātou i roto mātou i te whānau o taku tuahine. Kotahi anō te rūma. Ka noho mātou i tenā whare. Ka kai mātou i tēnā rūma. Ka moe i roto i tēnā rūma. He rūma kotahi. Ko ngā pakitara he pēke. Mōhio nei tātou i tēnei wā he [Scrimmen][2]. He niupepa, makana atu e mātou he niupepa kia mahana ai. Karekau ana he papa. He oneone katoa…earthfloor… i taua rā. Ō mātou pēti he hay, ngā karaehe. Ngēti wā he rarauwhe. Ka makana atu he pēke ki runga koinā ngō mātou moenga. Ko taua rā me …ko taku kōrero… It was very very humble. Kāore ahau e mōhio he aha te kupu mō te humble engari, engari e ora ana mātou. |
|
00:08:18 |
Ngā mātou kai he koura, he tuna, he kaimoana. Nā mātou i haere ki te kohikohi i ngēnei kai. Ka tunua e mātou…ngētehi wā ka tunua e mātou ngā heke a ngā manu hei kai mā mātou. Tino pai ngā kai o tērā wā. Kāore mātou i pāngia e te mate. He watakirihi, he pūhā, he maha tonu ngā mārā kai ō ngaku mātua tupuna me ngā whaea. He māra, he rïwai, kūmara, ngērā kai he huawhenua. Engari te mea āhua iti ki a mātou he mïti, ā mātou nei he ika, he tuna. Engari tā mātou taenga ki konei, koinā anō ā mātou kai he tunu. Ka haere mātou ki te hï ki te awa o Pïako Ohh maha tonu mātou ngā tamariki me ngā whaea me ngā mātua i reira katoa mātou e hï tuna… ngā mātou … ehara i te rod engari he… i taua wā e kōrerotia ana he [katari], mahi ana ngā mātou katari te whiro….the branch of a whiro or … and me te kōrari mai i te harakeke nā ka makana atu he toke. Koirā tā mātou rod ki te hï tuna mā mātou. Ngētehi wā ka makana atu e ngā mea tāne i ngā hïnaki. I ērā wā he nui te tuna i taua rā, engari i ināianei karekau ana he tuna. Maroke katoa ngā awa o konei. Ngā mahi a te Pākihi. Nā ka tukuna atu te paruparu o te whākatere, ka tukuna atu ki reira, nā kua matemate katoa ngētehi o ngā tuna me ngā ika. |
|
00:11:35 |
Mai i reira ka haere au ki te kura i Kerepēhi. Ā ka tū pakari i roto i Kerepēhi. Ka haere au a muri mai i tērā ka haere ka neke ahau ki te kura o Ngātea. |
|
00:11:52 |
Muri mai i tērā ka hoki anō au ki Paeroa ki te kimi mahi. Ka rangatahi au i taua rā. Ka hoki au ki Paeroa ki te kimi mahi. Taku mahi tuatahi i reira. He… i roto i te hōtera. I reira au e tunu kai ana… and mahi i runga i ngā tepu. Koirā taku mahi. I muri mai i tērā ka haere au ki Waihi, ka neke au ki Waihi i reira au e nēhi ana. Mō te rua tau ā ka hoki mai anō ki Paeroa. |
|
00:12:49 |
Anā
ka tūtaki ahau ki taku hoa. I te
mea he whanaunga anō |
|
00:13:38 |
Kua
pakeke ā |
|
00:15:42 |
I muri
mai i tēnā ka mahi wātene
|
|
00:16:13 |
I muri mai i tēnā ā 18 tau ināianei ka tïmata tō mātou kōhanga i roto i Kerepēhi. E ono tau i muri mai i tēnā i tū au he kaiako. Tino pai ki ahau tēnā mahi. And ka tū ahau i kï mai taku whānau me taku matua poari i Pōneke me tū au mō te whakapakari. Anā ka kuhu atu mō te whakapakari …ā tekau ngā kete. Ka taea e au te mahi aku kete e tokowhitu, anā ka pāngia au e te mate, mai tēna kāore i oti. Mā te wā pea ka hoki anō au ki te whakaoti. E toru tahi aku kete kāore i oti. And kei reira tonu au ko au tētehi o ngā kuia o tō mātou kōhanga reo. |
|
00:17:40 |
And te tau 2000 ka uru atu au ki te Wānanga o Aotearoa mahi rāranga. 2001 ka tïwhikete ahau. Engari te tau 2003 kei ahau nei taku tïwhikete, ka puta mai taku diploma. Ko tēnei te tïwhikete kei whea rā te diploma? Engari mō tēnei tau kua mutu aku mahi i reira i te mea kua eke mātou ki te mātauranga, te diploma. Ka tukuna atu ko ngā rangatahi ki reira. Te Wānanga o Aotearoa i neke mai rātou ki Paeroa. I haere mai a [Maria Iraia] ka kōrero mai ki a mātou ngētehi o ngā kuia. Ka pai mātou me tū te rōpū rāranga ki Hauraki. Ko ahau tētehi o ngā kuia e tarapeke atu āe he pai tēnā mahi ki roto o Hauraki nā te mea kua ngarongaro katoa ngērā mahi i roto o Hauraki. Kārekau ana he kuia, kārekau ana he kaumātua ki te tohutohu mai i a mātou. Anā ka tū tēnā wānanga, tēnā rōpū i roto i Hauraki, i tïmata mai i Ngahutoitoi, ngētehi wā ka haere mātou ki Pou o Hauraki, ngētehi wā ki Mātaiwhetu. Engari te tau 2002 ka noho mātou i roto i Ngahutoitoi ia marama, ia marama. Tino pai tēnā mahi ki te ako i ngā rangatahi. I tino koa taku ngākau ki te titiro atu ngā rangatahi e hiahia ana…e hiakai ana ki tērā mahi. Ki ahau ināianei aku wawata… katoa ngā tātou tamariki, mokopuna ki te whai i te mātauranga. Tino pai ki ahau ngēnei mahi. Engari aroha mai tama, ngētehi wā kua wareware, kua heke haere. But i tino koa te ngākau ki a koe. |
|
|
Kia ora e whaea mō ērā kōrero tïmatanga. Kei ahau ētehi pātai? |
|
|
Kei te pai tēnā. |
|
00:21:56 |
Kia ora tērā pea ka hoki anō ki tō aku tipuranga, e hiakai ana ahau kia mōhio mai pēwhea tō tipuranga. Me kï he aha ngā momo mahi i mahia e koe i te wā i tamariki, pērā i te eke hoiho, ngā momo hākinakina, tākaro rānei. |
|
00:22:06 |
Āe. Koinā tō mātou nei, me kï koinā tō mātou nei waka he hoiho. Kāore mātou i kite i tēnei mea te motoka, te taraka, waka rānei engari he hoiho. Nā te mea i tupu ake mātou i roto i ngā pāmu o Rotokohu. He hipi, he kau. Nā te Pākehā kē ngā hipi me kau, ngā pōaka me ngā heihei. Nā te kaipāmu. Engari ko te hoiho. He hoiho tō mātou ka eke mātou i runga i ngā hoiho. Ka haere mai i runga i te huarahi ki te kura. Kāore mātou i heria tā mātou hoiho ki te kura, engari ka tae atu ki te piriti i roto i te tāone o Paeroa, tērā taha te taha o te Social Welfare nā ka taurahia tō mātou hoiho i reira. Muri mai te kura ka haere mātou, ka tikina tō mātou hoiho ka hoki ki te kāinga. Ngētehi wā e toru, e whā o mātou i runga i te hoiho kotahi. Ka makere ngētehi. Tino pai katoa ki a mātou ngēnā mahi. He cousin…kaihana tōku, makere i runga i te hoiho. Ko tana ingoa Koha Sutherland koirā e pērā kotahi anō tana ringaringa, i makere hoki i runga i te hoiho. Nā ka pakaru te ringaringa, ka whati te ringaringa. But koirā tō mātou nei waka ki te haere ki te kura. I ngētehi wā… 16 pea taku… pāpā kēkē nā ka tangohia mai taku paika i haere ki te mahi. Ohh …ki a au ohh tino …he ao hou. He wahine hou nā te mea kua whiwhi paika au. Āe. Koinā ō mātou nei waka i taua rā. |
|
00:25:08 |
Ā mātou tākaro he tip-tap, kārekau au e mōhio he aha te kupu mō tērā…he patu rākau. Koinā tā mātou …te tākaro i roto i te pāmu. Tēnā he… koirā te wā e tamariki tonu ana mātou. Engari ngētehi o ā mātou tākaro i te kura āe he netipāoro, me kï, māku anō e kï ‘A’ class. I roto i te tïma tuatahi. |
|
|
Tino pai tērā tūmomo tākaro ki a koe |
|
|
Āe, tino pai ki a au. Āe. Koirā āku mahi. |
|
00:26:29 |
I a koe i te kura kotahi anō[3] te kura mai i te taumata pïpï paopao tae noa atu ki ngā pakeke o te kura? |
|
|
Āe |
|
|
Kotahi anō te kura? |
|
|
Āe. Kotahi anō te kura. |
|
|
He rerekē, rerekē ngā kura i aua rā. |
|
|
Rerekē āe, he rerekē āe. Ki konei kotahi anō te rūma mō te whā pea ngā karaehe i roto i te rūma kotahi engari e toru ngā mahita. Ngētehi wā ka whakarongo mātou ki tērā mahita …i tō mātou mahita anake. Rerekē, rerekē katoa |
|
00:27:16 |
I taua wā rā ka riria mātou, ka patua mātou mō te kōrero Māori. Āe. Ka pātai mātou i tētehi wā he aha mātou i riria ai, i patua ai rānei mō te kōrero i tō mātou reo. Ka taka kï mai tō mātou mahita he mahi kino tēnā mahi... rude…te kōrero i roto i tō reo. Koirā te whakautu mai a tō mātou mahita. |
|
|
Kāore rātou i mārama. |
|
00:27:46 |
Mārama. Koirā anahe te reo e mōhio ana mātou te wā i haere mātou ki te kura. He Māori. Kāore i mōhio mātou ki te kōrero Pākehā. Mind you… kei te pērā tonu ināianei. Kua [whakapē tero][4] te arero ināianei. |
|
|
Ko tēwhea te tino reo o te tāone i a koe e tupu ake ana? Me kï i ngā wā whakatā ka haere koe ki te tāone. He aha te tino reo i rangona ai koe i te tāone? Te reo Māori, te reo Pākehā rānei? |
|
00:28:21 |
Well he reo Māori ki a mātou anō, engari i roto i ngā toa, kāo. Ētehi wā ka wareware mātou he Pākehā kē i roto i ngā toa ka kōrero Māori atu. Ka riri mai, ka kï mai kāore rātou e mōhio…kāore rātou e mārama ki ngā mātou kōrero. |
|
|
Nō reira i kōrero Māori koutou i kāinga…anake. |
|
00:28:51 |
Āe. Koirā anake. Engari i te haere mai o tauiwi ka ngaro haere te reo. Te matenga atu o ngā kuia, me ngā kaumātua ka ngaro haere te reo. Engari i roto i ngā mahi Māori, pēnei i te kōhanga reo, ka hoki haere mai te reo. Koirā anahe te reo e mōhio ana mātou. Nā te mea kāore i whakaakotia mātou ki te reo, engari me whakarongo. I te wā e tupu ake ana mātou ka kï mai ō mātou mātua whaea me ngā pāpā kēkē, haere atu ki waho rā e noho rānei ka noho mātou i reira. Ko tā mātou mahi he whakarongo. Kāore mātou i kōrero engari i whakarongo. Koirā pea mātou i ako i te reo nā te mea i tūturu whakarongo mātou. Engari ngā wā o tēnei wā. Koinā aku kōrero ki aku tamariki. I ngā wā o tēnei wā kua akotia, kua kōrerotia atu nē te reo. Engari i ngā wā e tupu ake ana mātou, kāo. Me whakarongo mātou ki ō mātou mātua. Nā, ka mau. |
|
00:30:31 |
Kua rongo ake koe i ngā mōteatea, i ngā tangi i ngā momo waiata o ngā kuia, kaumātua i aua wā? |
|
|
I tupu ake au i roto i te Ringatū. I roto i ngā Ringatū ngā waiata a Rāwiri. Engari katoa ngēnei waiata. |
|
|
E kaha ana te Hāhi Ringatū i taua wā. |
|
00:31:30 |
Ohh
āe. Tino kaha i roto o Hauraki. I
Ngahutoitoi. Taku tupuna pēpā
ko Hori Kēte ko ia te poropiti.
But i ahu mai ia i te Whānau-ā-Apanui. I reira ia e noho
ana. I tae mai ia ki Ngahutoitoi kua
wareware au te tau. I reira mātou
e wānanga ana mō te kotahi wiki.
Ko ia te poropiti i taua wā rā. Āe. Ko hoki atu ia
and…ko ētehi o ō mātou matua kēkē ko rātou
ngā minita. Ko [Here Karu], ko
[Hemi Koikoi], and ko Whararā…wareware kē au te ingoa o te
kaumātua nei… Tïhā...Whararā Tïhā. Koirā ngētehi
o ō mātou minita Ringatū.
Āe i tupu ake mātou i roto i te Ringatū. Koirā
tā mātou mahi ka haere mātou tekaumārua ia marama. Ka
haere mātou ki te awa. Anā
ka ruku i reira i roto i te awa hoki mai, nā ka kai hakari. Ka pāngia koe e te mate ka inoitia ko
koe, ngērā mahi katoa. I roto i te Ringatū. Kua ngaro katoa
ināianei, kua ngaro haere. Kua
uru katoa mai ngā hāhi tauiwi… anā ka ngaro haere te Ringatū.
Nā te mea kua matemate katoa ngētehi o ngā Ringatū
minita. Āe. Kotahi anō o te whānau kei te mōhio ia kei te ora tonu. Kei Kirikiriroa ia e noho ana. Ko tana ingoa ko Kingi, Kingi, Kingi. Mōhio ana koe ki tēnei tangata? Kei Kirikiriroa and ināianei kei te marae o… |
|
|
Kirikiriroa marae. Wïkuki Kingi. |
|
|
Wïkuki. Āe. |
|
|
He tangata whakairo. |
|
00:33:00 |
I ahu mai nō Whānau–ā-Apanui. Āe. Ko ia tētehi koia nei te mea e mōhio ana au kei te whānau kei te ora tonu. Ka mate hoki tētehi tangata mēnā e pïrangi ia ki te Ringatū nā ka waeatia atu nā ka haere mai. Ko Wïkuki. Āe. |
|
00:33:33 |
Engari mō ngā waiata āe i rongo au i ngā kaumātua me ngā kuia e waiata ana. Ngā kaumātua… moata tonu ka [pāpātuki][5] te pakitara ana ka tïmata ki te pao. But tokongaro haere katoa ngēnā mahi. Tino aroha. I taua rā e tamariki tonu mātou. Kāore i aro atu engari ināianei kua mōhio mātou he tūturu taonga ngērā mea. Kua kuia kē kātahi ka mōhio he tūturu taonga ngērā mea. |
|
00:35:30 |
I ngā wā o mua ko wai o ngā kaumātua, kuia me kï te hunga kaiarahi e pikau ana i ngā momo tikanga o Hauraki, i ērā momo whakaritenga? Ko wai ngā tino rangatira i aua rā? |
|
00:35:56 |
Well e mōhio ana au ngētehi i roto o Paeroa. Ko [Shute Tukokino] tētehi o ō mātou kaumātua. |
|
|
I rongo au i tērā. |
|
00:36:20 |
Āe. Ko Shute Tukokino. Tētehi te whaea, te tuahine, well tuakana nō Mirth. Ko tana ingoa ko ...he ingoa tūturu anō tōna engari i karangatia e mātou ko Māmā. Ai…kua wareware tana ingoa |
|
|
He Te Moananui tērā….tētehi Te Moananui? |
|
00:37:05 |
Kāo. He tuahine nō Mirth. Engari i moe ia i taku karanga pāpā a Robert Gate. Kua wareware kē au i tana ingoa tūturu. Ko ia tētehi o ngā kuia e mōhio ana ahau i roto o Paeroa. Oh ko Kaitahi, ko Kaitahi tana ingoa. Kia ora. Kaitahi. He maha tonu rātou i taua rā. |
|
|
Te puna o te mātauranga? |
|
00:37:13 |
Āe. He maha tonu o rātou. Kāore pēnei i ngā wā o nāianei torutoru noaiho. Engari i taua rā he tino maha rātou. Ngā whaea me ngā koroua. Tae atu ki Ngahutoitoi… te ingoa o tō mātou whaea ko Rina Wirihana. Tēnā wahine mō te karanga i runga i ngā marae. Ohh tino pai, tino mārama tana reo, ē, wahine iti noa, engari ko tana reo ohh rongo mai koe kei Kirikiriroa e karanga ana. Āe. Ohh tino pai. Koinā tana nei mahi. Ko ngētehi ko Pahata Kēte, i roto i Paeroa. He kaumātua rongonui. Ko Wharara Tïhā. And ko Koreha Kauhau. Kua matemate katoa ngēnei ngā tāngata e kōrero nei. Kua matemate katoa. Koreha Kauhau. Hone Williams. Ko Pane Kēte. |
|
00:39:54 |
I rongo ake koe i ā rātou nei kōrero e pā ana ki ngā momo pūrākau o Hauraki? I pātai au ki a matua Hone i mua rā e pā ana ngā momo kaitiaki, ngā taniwha, tae noa ki ngā patupaiarehe o Moehau. I rongo ake koe i ētehi i ērā momo kōrero pūrākau? |
|
00:40:20 |
I ētehi āe. Tētehi o ngā kōrero i rongo au i aku koroua e kōrero ana mō te taniwha. Te ingoa o te taniwha ko Papatiotio. Ko taua taniwha nā he whakairo kei roto i tō mātou marae i [Te Awapū]. And kātahi mātou ka kōrero atu he aha ai i tapa i te ingoa ko Papatiotio. Taka kï mai ki a mātou, Papatiotio he taniwha. Tana mahi he noho i roto i te…i ahu mai ki Matakana, ki Matakana kāore i roto i ngā awa, ngā moana, ka tau mai ki tēnā iwi, ki tēnā hapu. Tāna mahi i roto i ngā awa ka tupu ngā kai i runga i te taniwha nei he tio. Koirā i whiwhi tana ingoa ko Papatiotio. And i ahu mai tana ingoa mai i te taniwha. Āe. He pūrākau, he kōrero tūturu rānei kāore ahau e tino mōhio engari koirā tētehi o ngā kōrero mō te taniwha. Te tiaki i te iwi. |
|
00:42:08 |
He aha tētehi o ngā tino kai? |
|
|
Ngā kai e mōhio ana ahau…he kānga wai, but ngētehi wā ka kōrerotia he kānga pirau but pai kē te ingoa o te kānga wai, me te kūtae pāhia, he toroï. E mōhio ana ahau i te wā e tamariki tonu ana ahau he poaka huahua ka tunua ngā poaka, anā ka makana ki roto i ngā hinu, ki roto i ngā tini, waihotia konā. Ohh mai rā anō i te preserve ai, he aha rānei, ki te tiaki ki reri rā anō. Nā pïrangi koe i tētehi poaka, pihi poaka nā ka haere ki te tiki ki roto. And ā koura, ka makana ki roto i te wai, ka waihotia konā kia pirau noa atu. Karekau nei he tote he aha rānei, he makere atu ngā koura ki roto i tēnei wai. Wareware kē ahau te ingoa...he koura… kua wareware ahau te ingoa. And ngētehi o ā mātou kai, he kāeo i roto i ngā awa. Koirā ngētehi o ā mātou kai. Me ngā kai o te puihi, tāwhara, [tiore], pikopiko. Koinei ā mātou nei kai. He maha tonu ngā kai Māori me ngā parāoa, parāoa rēwena, parāoa pokepoke. |
|
00:44:53 |
Nā tō māmā koe i whakaako ki tērā mahi? |
|
00:44:54 |
O āe. Āe. Engari e whā noa aku tau ka mate taku whaea. Engari tae mai ki ngāku tuāhine me ngētehi o āku whaea kēkē ko rātou…you know i tupu katoa…. He maha tonu mātou i tupu ake. Koirā ngā tohutohu mai i aku whaea. Ka haere mātou ki te kimi kai mā mātou i roto i te puihi, i roto i ngā awa. And ngētehi he huhu. Koirā nei ngētehi o ā mātou kai āe engari ināianei ka tino mataku nāianei. Engari koinā ngā mātou kai ohh tino pai. ka kimihia e mātou ngā huhu i roto i ngā manuka. I kï mai ngā mātou whaea ko ngā mea i roto i ngā manuka ngā mea pai. |
|
00:46:07 |
E ōrite ana ērā ki te peanut butter nē… |
|
|
Āe. Pēnei i te nati nei. Ohh tino pai. Āe. Engari ko aua… |
|
|
He reka mēnā kāore koe e kite, ka kati ō karu. |
|
|
Ka [horoweti][6] āe. I tērā tau i te hui i roto i Te Puru. I reira ngētehi o ngā tāngata e tunu kai ana. Koirā ngā kai ngā huhu āe. Titiro atu au ohh kāo. Kāore au i pïrangi… |
|
|
Engari i tunua…he rerekē te momo rongo nē. Engari kei te ora tonu ohh well…āhua mataku ana |
|
|
…koirā ngētehi o ā mātou kai koirā me ngā pikopiko. Pai kē atu ngā mēnā ka tunu i roto i ngā miti, pairehia ngā pikopiko āe. |
|
00:47:30 |
Pēwhea ngā kōrero mō ngā momo rongoā o Hauraki kei roto i ngā ngāhere? Mōhio ana koe i ētehi o ngā rau? |
|
|
Āe. He rau, he korimiko, he kūmara hou…kawakawa. |
|
|
He aha te mea mō te mateniho… |
|
|
He mateniho…he kawakawa pea. Kawakawa is mō ō toto. He mamae rānei ki waho o tō tinana. [Whakarapa ngā rau nei] i te wai nā ka whakarapatia atu te rau ki runga ki te ngungu i tō kiri. He maha tonu ngā rongoā. I te wā e tamariki ana ahau ka rongo ahau ka mahi e tō mātou whaea he…wareware kē au te ingoa… ko te mingimingi nā ka pairehia nā ka makere ki runga i ngā hakihaki. Āe, koirā te rongoā mō tērā. And ko te mea e mōhio pai ana ahau ko te harakeke. Ka pairehia ngā harakeke o te …kāore te rito engari o raro i te harakeke nā ka tunua ngērā mō te ngaupuku. Ohh he maha tonu ngā mate mō tērā rongoā te harakeke… me te kumara hou. |
|
00:49:51 |
I haere koutou ki te tākuta i ngā wā o mua? |
|
|
Kāo. Kāo. Kua kaumātua kē mātou kātahi anō ka haere ki te tākuta. Koirā ō mātou rongoā. Ngētehi he… ka ngaupuku ana mātou he karaihe e tupu ana…kua wareware au te ingoa…and koirā te karaihe he rau ka kï mai tō mātou whaea ngaungautia, ka mamae anō ō mātou puku, nā ka ngaungautia ngēnā, ka romitia, kāre i roa kua pai ō mātou puku. And te [kopakopa]…te kopakopa…ka whakamahanahia e koe te kopakopa anā ka makana ki runga i te haki, hakihaki, or te mamae rānei anā ka makana ki runga. Tino pai tēnā rongoā. |
|
|
Ka hutia te paihana… [kāore i mārama tēnei kōrero] |
|
|
Āe, te pāira or boils ngērā mahi katoa, āe. Ka tangohia mai ngā kino i roto. And ko te kopakopa. I ngēnei wā kua kore ināianei ahau i kite te kopakopa e tupu ana i waho. Kua ngaro katoa. Ohh he maha tonu ngā rongoā |
|
00:51:53 |
He aha ētehi o ngā tino tohu o te rangatira o mua? Anei tētehi tauira…ki a au nei ko te tika, te pono me te aroha. Koirā ētehi o ngā tino tohu o te rangatira. Pēhea ō whakaaro? |
|
|
Katoa ngēnā. Ko te whakapono…āe koinā te mea nui. And ko te mea nui ko te aroha. Katoa. Āe. Ki a au ngērā ngā mea e toru. Tino nui tērā mō te rangatira. |
|
|
Kua kitea tērā āhuatanga i ngā kaumātua, i ngā kuia i mua noa atu |
|
|
Ohh āe. Kei a rātou katoa ngēnā tohu. Ātā… Kia titiro atu koe he kaumātua mē kei a ia katoa aua tohu ohh he tino rangatira ki a mātou. Koinā ngā tohu mō te rangatira. Ngā waiata rā he aroha, tūmanako, whakapono koirā katoa ngā kupu o te rangatira nē. Mē kei a koe ngērā tūāhua ohh well tino pai. Mē pēnei i a koe nā tō hiahia, tō aroha kia tae mai koe i tēnei rā. Āe. Tino pai. Kia au nei kei āpōpō kua tū mai koe. Anā, kua rangatiratia nē. Mm. Tino pai |
|
00:54:59 |
Tērā pea hei kōrero whakakapinga mō tēnei rā. Inā ka hiahia te… me kï te hunga rangatahi te whai atu i tō tātou nei reo rangatira, me ngā tikanga ka aha …ka aha mātou te hunga rangatahi o Hauraki? Kia tino whai atu, kia tino aru atu ki ēnei taonga i waihotia e ngā mātua tupuna? |
|
00:54:40 |
Tino pai tēnā whakaaro. Me pēnei aku kōrero….koinā taku wawata, taku hiahia, ko taku moemoeā ….ā tātou mokopuna, tamariki, rangatahi o Hauraki….whaia te mātauranga! Kia kaha! Kei konei mātou ki te awhi atu i a koutou. Ahakoa he iti noa iho. Engari kei konei mātou ki te awhi atu i a koutou. Nō reira, ngā kaumātua, ngā kuia o āpōpō. Ko koutou ngā rangatahi, ngā kaumātua, ngā kuia o āpōpō. Nō reira kia kaha! Kia manawanui. Whaia ngā mea e tika ana mō koutou mō āpōpō. Nō reira tēnā koe. Kia ora |
|
00:55:49 |
Kia ora whaea. |
[1] Sometimes the ng’ (ngaku / ngō / ngēnei etc) dialect is heard and sometimes it is not. I have included it where I heard it but the speaker should be consulted as to whether it isalways there (sometimes not anunciated) or whether she uses it when she wants.
[2] Also known as scrim.
[3] Could also be “kotahi noa”.
[4] This should be checked with original speaker. Could also be whātero (stick out my tongue.)
[5] or could be pā…pātuki.
[6] Unfamiliar term: probably refers to the bad taste of uncooked huhu. Arā he wetiweti ki te horo.